Hanna Hetmaniak
Kutno
nauczyciel kształcenia zintegrowanego
staż pracy 17 lat
Twórczość literacka dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Propozycje tematów konkursowych.
Język jest środkiem porozumiewania się ludzi , jest tworzywem pozwalającym wyrażać najgłębsze przeżycia, opisywać twory wyobraźni, uzewnętrzniać potrzeby i pragnienia, określać wartości i sens istnienia człowieka. Dobrze opanowany język, duży zasób wiadomości o otaczającym życiu, bogata wyobraźnia, rozbudzona fantazja to podstawowe warunki w zakresie twórczości literackiej. Prócz tego potrzeba wyrażania swoich uczuć i myśli w poetyckiej lub prozatorskiej formie bywa u niektórych tak silna, że są oni zdolni przeżywać stany natchnienia, dużej podniosłości emocjonalnej. W takich momentach tworzą z łatwością i efektywnie.
Temat twórczości dziecka w wieku wczesnoszkolnym zainteresował mnie , nauczyciela kształcenia zintegrowanego dość mocno na tyle , że od wielu lat nie tylko drążę temat literackiej twórczości na zajęciach, ale przeprowadzam cyklicznie konkursy twórczości literackiej. Prześledziłam literaturę fachową dotyczącą tego tematu i chciałabym podzielić się tymi wiadomościami jak i osobistymi refleksjami w oparciu o własne obserwacje i doświadczenia.
30 wybitnych twórców literatury stwierdza, że na pojawienie się twórczości w dzieciństwie wywierają wpływ:
- wczesne i intensywne pobudzenie rozwoju intelektualnego,
- kontakt dziecka z dorosłymi o zainteresowaniach artystyczno-intelektualnych,
- organizowanie zabaw intelektualnych,
- karmienie wyobraźni wielką ilością bajek, legend, a następnie ich samodzielne czytanie,
- zachęta i przykład, a także pochwała pierwszego sukcesu w samodzielnym pisarstwie,
- stawianie sobie samokształceniowych celów,
- stymulujący wpływ konieczności i reżimu pracy.
Twórczość słowna dziecka rozpoczyna się w swobodnej zabawie, szczególnie w zabawie inscenizowanej, gdzie nie uczy się na pamięć tekstu literackiego, lecz przedstawia go własnymi słowami, powtarzając tylko niektóre zwroty. Trzeba odróżnić opowiadania twórcze od swobodnych wypowiedzi dotyczących własnych przeżyć, wydarzeń z których dziecko zdaje relację. Opowiadania twórcze układają dzieci już 5-6 letnie, dla młodszych dzieci jest to forma zbyt trudna, przekraczająca ich możliwości.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole ma w zakresie umiejętności operowania językiem doświadczenia własne. W szkole doskonali swój język i wzbogaca go przez specjalne ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne i syntaktyczne, czytanie i opracowywanie tekstów, ćwiczenia w mówieniu i pisaniu oraz ćwiczenia gramatyczno-ortograficzne z elementami wiedzy o języku, które pozwalają poznać środki bardziej świadomego konstruowania różnorodnych wypowiedzi.
Program nauczania języka polskiego w klasach I-III podkreśla celowość i potrzebę rozwoju mowy przez opanowywanie nowego, właściwego dla wieku wczesnoszkolnego systemu społecznej komunikacji językowej. Różne propozycje ćwiczeń językowych stwarzają swoiste możliwości wykorzystania ich na lekcjach, w celu wyzwalania twórczej aktywności językowej w nowych formach wypowiedzi.
Ważną rolę w rozwoju twórczej aktywności ucznia spełnia nauczyciel, który stwarza po temu następujące warunki:
- Sprzyja ośmieleniu i werbalnemu "otwarciu się" ucznia przez poczucie bezpieczeństwa, potrzeby bezlękowego zadawania pytań, odpowiedzi , samorzutnych i spontanicznych wypowiedzi.
- Wyzwala wewnętrzne racje działania – twórcza ekspresja musi być uruchamiana przez motywy wewnętrzne , a nie nakazy i przymus zewnętrzny.
- Zachęca do zdobywania doświadczeń językowych – aby tworzyć uczeń musi posiadać duży zasób słownictwa, jednoznacznie rozumieć słowa, mieć opanowane podstawowe umiejętności, jak czytanie, mówienie , pisanie, co pozwoli na przekaz i odbiór informacji .
- Namawia ucznia do podejmowania prób tworzenia w formie różnorodnych wypowiedzi – dzięki zdobytym doświadczeniom językowym uczeń ma możliwość dokonywania twórczych przekształceń i prób tworzenia w wielu z możliwych form wypowiedzi (wierszyk, zagadka, opowiadanie, list, itp.)
- Motywuje do eksponowania własnej twórczości językowej – zadaniem nauczyciela jest zapewnienie uczniom takich warunków, w których mogliby i chcieli prezentować swe własne utwory. Radość, satysfakcja twórcy będzie tym większa, z im większą spotka się pochwałą, akceptacją, nagrodą za wysiłek, będzie to motywacją do nowej działalności twórczej.
Metodyczna koncepcja stymulowania twórczej aktywności uczniów w procesie nauczania- uczenia się opiera się na następujących założeniach:
- W swoim postępowaniu nauczyciel stosuje zasadę świadomego i aktywnego udziału uczniów.
- Nauczyciel z obowiązującego programu nauczania wnikliwie odczytuje treści kształcenia i z każdego działu wyprowadza cele kreatywne oraz wyraża je w postaci problemów lub zadań otwartych.
- Zakłada wielostronne rozwijanie aktywności językowej uczniów w zakresie wszystkich podstawowych funkcji języka.
- W procesie opanowywania przez uczniów podstawowych umiejętności poprzez różnorodne ćwiczenia uczniowie winni zdobywać doświadczenia językowe równolegle w sposób odtwórczy, modyfikacyjny i twórczy.
- Dobierać metody, środki i formy organizacyjne pod kątem realizacji celów kreatywnych.
Oto przykłady realizowania celów i zadań w ramach poszczególnych ćwiczeń zawartych w programie nauczania języka polskiego w klasach I-III.
W ćwiczeniach słownikowych:
- Z liter jednego wyrazu ułóż jak najwięcej innych wyrazów.
- Podaj wyrazy, w których znajduje się inny wyraz.
- Wyszukaj rymy na –lia, nazwy roślin i rzeczy.
W ćwiczeniach frazeologicznych:
- Ułóż zdanie z użyciem nowo przyswojonego wyrazu.
- Przekształć zdanie kilkakrotnie tak, abyś za każdym razem zastosował inne wyrażenie lub zwrot .
- Ułóż kilka zdań ze stałymi związkami frazeologicznymi np. "iść z duchem czasu", "najeść się strachu"
- Utwórz nowe oryginalne związki frazeologiczne.
W ćwiczeniach orograficznych:
- Wyszukaj w tekstach lub słownikach ortograficznych wyrazy na określony temat.
- Wypełnij luki w tekście wymyślonymi wyrazami.
- Zredaguj tekst do napisania z pamięci lub ze słuchu, zawierający jak największą liczbę wyrazów z określonymi trudnościami.
W ćwiczeniach w czytaniu :
- Czytanie połączone z inscenizacją, recytacją, śpiewem, muzyką, gestem, tańcem, mimiką, intonacją, modulacją głosu np.:
Przeczytaj zdanie wyrażając swoje uczucia z odpowiednią modulacją głosu.
Czytaj tak, aby inni odczuli np. radość.
W ćwiczeniach w mówieniu i pisaniu:
- Pomyśl i powiedz, o czym gwiazdy mogą mówić.
- Przeprowadź rozmowę telefoniczną z koleżanką, która wróciła z wycieczki w kosmos.
- Wymyśl oryginalną rozmowę żarówki z abażurem, Marsjan którzy wylądowali na wieżowcu.
- Ułóż ciekawą wypowiedź korzystając z wyrazów np. las, Adaś, echo, zgubił, koledzy, kość.
- Napisz twórcze opowiadanie na określony temat podany przez nauczyciela lub zaproponowany przez uczniów.
- Zredaguj ciekawy opis, typu : Opisz kwiat , który przyśnił ci się nocą.
- Ułóż list , zaproszenie, życzenia o intrygującej treści.
Jak wyżej wymieniłam możliwości twórczego, literackiego rozwoju uczniów w młodszym wieku szkolnym jest dużo i na pewno przez większość nauczycieli stosowana w ich codziennej pracy.
Moim zdaniem twórczość literacka jest istotnym elementem w edukacji polonistycznej. Pełni ważne funkcje w rozwoju języka i mowy, rozwija wyobraźnię, twórcze myślenie, doskonali i bogaci język, utrwala umiejętności pisarskie. Pozwala na wyrażanie wiedzy i emocji , wyzwala ekspresję własną, rozwija zainteresowania i sympatię do literatury. Jest wspaniałą szansą na porozumienie nauczyciela z wrażliwym uczniem.
Sama wdrażam wychowanków do chętnego i odważnego podejmowania problemów, wzbudzam postawę badawczą, twórczą, pozwalam na samodzielne osiąganie nowych umiejętności i wiadomości. Dzieci w ten sposób uczą się chętniej, skuteczniej, efektywniej, bez uczucie nudy, zniechęcenia czy lęku.
Z zaciekawieniem obserwuję pomysłowość uczniów, płynność wyobraźni i myślenia, giętkość ujawniającą się w zdolności wytwarzania jakościowo różnych wyników, oryginalność wypowiedzi.
Na terenie Szkoły Podstawowej nr 1 im. T.Kościuszki w Kutnie, w której pracuję od wielu lat organizuję konkursy twórczości literackiej dla uczniów klas młodszych. Pomysł na ich istnienie zrodził się w czasie obserwacji moich uczniów. Kiedy zaskakiwali mnie swoją pomysłowością, niezwykłą drogą myślenia, nietypowymi rozwiązaniami problemów, różnorodnością i niepowtarzalnością swych myśli.
Połączyłam bogactwo tychże rozwiązań z umiejętnością literackiej, pisemnej wypowiedzi. Okazało się, że "produkowanie" nowych pomysłów w mowie pisanej zaskakuje czytelnika rozwiązaniem, poziomem umiejętności literackiej wypowiedzi. Napisane prace świadczyły o wysokiej umiejętności formułowania myśli, bogactwie języka pod względem słownictwa, gramatyki, zgodnością z budową wypowiedzi wyznaczoną w poleceniu. Dzięki żywemu słowu dziecko pokazało, że jest w stanie obrazowo przedstawić nie tylko treść , ale swój stosunek do wypowiadanej treści. Oceniającym prace pokazało, że kreatywność dzieci nie ma granic.
Takie opinię mogę wygłaszać, ponieważ w oddziałach klas I-III w szkole, w której pracuję uczy się w przybliżeniu 600 dzieci (na konkursy zgłasza się około 30-40 dzieci) .Są to uczniowie klas drugich i trzecich, którzy posiadają pewne umiejętności i wiadomości, dużą wyobraźnię, cechują się oryginalnością myślenia.
Tematycznie konkursy związane są z porami roku, przyrodą, obchodzonymi uroczystościami szkolnymi, okolicznościowymi wydarzeniami, fantastyką itp. .
Zazwyczaj istnieje podział dzieci na grupy wiekowe, gdyż znajomość form wypowiedzi literackiej jest związana z programem przerabianym w poszczególnych klasach. Jednakże nie jest to ścisły podział, jeżeli dziecko czuje lepiej temat dla innej grypy wiekowej może oczywiście pisać ten , który samo wybrało. Głównym celem jest wykonanie zadania przedstawionego na karcie konkursowej. Zawsze wyznaczam temat pracy, podkreślam , że ważna jest oryginalność w podejściu do tematu, poprawność językowa. Ustalam czas wykonania pracy.
Ponieważ dzieci w młodszym szkolnym lubią elementy plastyczne, na karcie umieszczam rysunki-obrazki, pomysły czerpię z czasopisma dla uczniów i nauczycieli "Gazeta" - dwutygodnika publikowanego przez Wydawnictwo "Amtel" w Katowicach.
Zachęcam nauczycieli uczących w klasach I-III do organizacji twórczych zajęć i literackich konkursów. Myślę, że przyniosą one dużo satysfakcji zarówno uczestnikom ( w postaci ich wytworu) i nauczycielom, pokazując im niezwykłe i często zaskakujące możliwości własnych wychowanków.
Dołączam kilka pomysłów, które realizowałam w klasach I-III w szkole Podstawowej nr.1 im. T.Kościuszki w Kutnie.
BIBLIOGRAFIA
Frankiewicz W. "Aktywność myślowa uczniów podczas zajęć swobodnych tekstów" "Rocznik Pedagogiczny" 1975, tom III.
Groenwald-Luty E. "Tekst literacki jako stymulator twórczego myślenia i społeczno-moralnego rozwoju uczniów klas I-III. "Oświata i Wychowanie"1984 nr 4, wersja B.
Kujawiński J. "Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych" Warszawa 1990 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.